LUTYNIA

Mariusz Gąsiorek
Sołtys Wsi Lutynia

Rada Sołecka: Anna Durczok, Karolina Gröger, Piotr Karwat

Dawne nazwy miejscowości
Leutein ( 1487,1494, 1500,1534,1560), Leutten (1571,1631), Leuthen (1346, 1640, 1715- 1945) Nazwa wsi Leuthen miała charakter topograficzny. Badacze przypuszczali, że mogła ona być pochodzenia słowackiego, gdyż miała końcówkę –in. Wywodzono ją też od niemieckiego słowa lut wiążącego się ze średniogórnoniemieckim słowem lite, oznaczającym górskie dobro, lenno. Inna sugestia, to powiązanie nazwy wsi ze słowem Leite, rozumianym jako stok górski. Obecnie nazwa miejscowości nawiązuje do lokalnej tradycji.

Układ przestrzenny wsi
Wieś znajduje się w Górach Złotych, w wąskiej dolinie Lutego Potoku, prawego dopływu Białej Lądeckiej, na wysokości około 520-580 m n.p.m. Dolina Lutego Potoku wydzielona jest od północnego zachodu i zachodu górami Małą Borówkową, Strzybnikiem i Chłopską Kopą, a od południowego wschodu i wschodu Szwedzkimi Szańcami, Maselnicą i Przełęczą Lądecką. Miejscowość otaczają głównie łąki, a dalej lasy regla dolnego. Okolice Lutyni są bardzo malownicze i interesujące widokowo. Lutynia położona jest przy lokalnej drodze połączonej z gruntowymi drogami leśnymi na stokach gór otaczających wieś.

Historia wsi i dóbr
Według lokalnej tradycji wieś miała być założona przed r. 1300., jednak pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1346 r. Wówczas Lutynia należała do dóbr karpieńskich. Dobro sędziowskie wzmiankowano w 1412 r., a w latach ok. 1487-1495 Lutynia była lennem szlacheckim. W latach nowożytnych, około 1524, 1559 r. próbowano w okolicy wsi prowadzić wydobycie rudy żelaza, ołowiu i srebra(szybko jednak wydobycie zarzucono). W  latach 1660 -1667 nadal istniały we wsi wolne dobra sędziowskie, które należały wówczas do Georga Barischa. Do 1684 r. Lutynia pozostawała wsie kameralną, a później, do 1736 r. znalazła się w posiadaniu szlachty. Od 1736 r. należała do dóbr kameralnych Lądka i wchodziła w skład parafii w Lądku.
W XVII i XVIII w., Lutynia była niewielką rolniczą wsią z warstwą kmieci (ok.13). W 2 połowie XVIII w. i w 1 połowie następnego stulecia nadal zachowywała charakter rolniczy, a rzemiosło reprezentowane było bardzo skromnie. Nie rozwinął się też lokalny przemysł za wyjątkiem górnictwa. Przed 1786 r. miejscowość otrzymała kaplicę modlitewną, a w 1830 r. odnotowano tu szkołę.
Do połowy XIX stulecia Lutynia składała się z dwóch części, kameralnej, należącej do miasta Lądka i z części zawierającej dobra sędziowskie. Po połowie tego stulecia została scalona i po przeprowadzeniu regulacji stosunków społeczno-ekonomicznych stała się niezależną gminą wiejską. Lutynia mimo sprzyjających warunków w XIX w. nie rozwinęła się, ale stała się obok swego przysiółku Ułęże wsią turystyczną, związaną z Lądkiem. W sąsiedztwie znajdowały się miejsca widokowe oraz interesujące formy skalne, m.in. bazaltowe, jak np. Czarne Urwisko, czy Twierdza oraz Leśna Brama i Skalny Wąwóz. Turystyczne funkcje  wsi sprzyjały utrzymaniu się liczby ludności na dość ustabilizowanym poziomie. W 1908 r. zamieszkiwało Lutynie 248 osób, najwięcej w porównaniu z innymi latami. W okresie międzywojennym, ok. 1924/1925 Lutynia należała do niewielkich rolniczych miejscowości ze słabo rozwiniętym rzemiosłem.
Jak już wspominano, w 1412 r. wzmiankowano w Lutyni sędziostwo nie jest w pełni jasne, gdzie ono się znajdowało we wsi, czy też w przysiółku Ułęże, trudno obecnie rozstrzygnąć ten problem. Zdarzało się, że sytuowano sędziostwo poza siedliskami wsi, ale w sytuacji, gdy zakładano, że rozwiną się przy nich nowe osady. Około 1789 r. skład dóbr sędziowskich podlegających jurysdykcji magistratu Lądka wchodziły m.in. folwark sędziowski, młyn i dwie parcele.
Po 1945 r. Lutynia została ponownie zasiedlona. Jednak ze względu na złe warunki glebowo-klimatyczne i trudności komunikacyjne zaczęła się wyludniać. Wieś ma walory turystyczne, w związku z czym rozwijają  się powoli turystyczno-letniskowe funkcje wsi. Na obszarze dawnej kolonii Bergschossel, gdzie później znajdowała się placówka Straży Granicznej powstał ośrodek „Lech i Czech”.

Kościół p.w. św. Jana Nepomucena
Przez długi czas we wsi nie było budynku sakralnego, który wzniesiono dopiero przed 1786 r. Miał on początkowo status kaplicy modlitewnej (ok. 1789), a później kaplicy mszalnej (ok.1845). Obecnie jest to kościół filialny p.w. św. Jana Nepomucena, związany z Lądecka parafią.
Istniejąca dziś murowana budowla, usytuowana na stromym stoku wzniesienia w centrum wsi została zbudowana w 1799 r. w stylu późnego baroku. Otrzymała charakter małego, bezwieżowego,  salowego, wiejskiego kościoła. Wzniesiono ją przy wykorzystaniu tradycyjnego i najprostszego typu przestrzennego i maksymalnie uproszczonych form wystroju elewacji. Kaplicę zbudowano na rzucie prostokąta z półkuliście zamkniętym prezbiterium i nakryto jednym dachem z sygnaturką  z hełmem z prześwitem. Elewację ożywiono parami lizen. Fasadę kaplicy zwieńczono trójkątnym szczytem o lekko wklęsłych spływach (bez wolut) ozdobiona została kamiennym portalem i flankującymi go drewnianymi rzeźbami, obecnie zaginionymi. Zdobiona też była w przeszłości kamieniarką i nawet rzeźbą figuralną, co w przypadku kościołów wiejskich było raczej rzadkością. Kaplicy nie towarzyszy cmentarz.

Wykaz niektórych zabytków architektonicznych:

• Kościół filialny p.w. Św. Jana Nepomucena, 1799
• Kapliczka na północnym krańcu wsi, XVII w.
• Budynek mieszkalno-gospodarczy nr. 3, koniec XIX w.
• Dom mieszkalno-gospodarczy nr. 8, koniec XIX w.
• Budynek administracyjno-socjalny (w kamieniołomie), pocz. XX w.
• Dom mieszkalny z bramą nr. 11, koniec XIX w.
• Budynek – ujęcie wody, 1906.